historie

Elshof, in een oude buurtschap

Het is nog niet eens zo lang geleden dat de voormalige gemeente Wijhe naast het dorp nog een zevental buurtschappen kende. Tot in de jaren zestig van de vorige eeuw werd bijvoorbeeld in rapporten nog melding gemaakt van Hengevelde, Herxen, Marle, Tongeren, Wechterholt, Wengelo en Wijnvoorden. Voor de geschiedenis van de Elshof zijn wij vooral aangewezen op die van Tongeren en Wechterholt.

De kern van de huidige Elshof lag in Tongeren, terwijl de school in Wechterholt gesitueerd was. Nog in 1975 was de officiële naam ervan “Openbare Lagere School Wechterholt”. Kinderen uit Tongeren, Wechterholt en een enkel kind uit Hengevelde volgden er onderwijs.

De Raalterweg was de zuidgrens van Tongeren, terwijl Kappeweg, Hagenvoorde en Hogeweg de noordgrens vormden. De Soestwetering en de gemeentegrens met Raalte waren respectievelijk de west- en de oostgrens. Ten noorden van Tongeren lag Wechterholt en ten zuiden ervan Hengevelde.

Voor zover bekend komt de naam Elshof voor het eerst omstreeks 1360 voor. Niet als buurtschap, maar als benaming van een boerderij. Dan wordt namelijk melding gemaakt van een “erve Elshove”, dat op de plaats stond waar zich thans Hagenvoorde 14 bevindt. Een hevige brand in januari 1976 was er de oorzaak van dat de oudst zichtbare herinnering eraan verdween.

Wat het eerste deel van de naam Elshof betreft, volgen we maar wat H.C. Brandt schreef in “De Heilige Eik van de Wezenberg”: “En nadat de ruiters opgestegen zijn, de beek doorwaad hebben, ter plaatse waar een spoor er door leidt en het aan de overzijde gelegen elzenboschje binnenrijden, hooren wij Gerbrandt nog zeggen: ‘het mocht hier wel den Elshof heten; de struiken staan er zoo dicht alsof ze er geplant waren.”
Het deel “hove” betekent hier waarschijnlijk hoeve en mag niet verward worden met “hof”, dat een soort centrum was waar de administratie gevoerd werd over de landerijen die er verspreid omheen lagen. De boerderij Elshove stond in de onmiddellijke nabijheid van de zaalstede, later havezate Hagenvoorde.

In Tongeren stond ooit nog een havezate, namelijk Langeveldsloo. Zowel deze als de Hagenvoorde zijn in het begin van de 19e eeuw op afbraak verkocht. Van de Hagenvoorde resten enkel nog de tot een wandeling uitnodigende met eikenbomen omzoomde paden. Ook de voormalige in het park gelegen vijver is nog te onderscheiden. Het ooit aanwezige toegangshek verhuisde naar de havezate de Gelder in Wijhe.
De enige nog bestaande havezate in de buurt, het Nijenhuis, staat in Wechterholt. In dit gebouw - dat zich thans vrij brutaal “kasteel” laat noemen, hoewel het dat nooit is geweest – is een museum ondergebracht. Een aantal jaren geleden diende het nog als locatie voor de film “De ontdekking van de hemel”, naar het gelijknamige boek van Harry Mulisch.
In de naaste omgeving van de Elshof, maar op het grondgebied van de gemeente Raalte, stond vroeger nog een havezate, namelijk de Velner.  Hiervan zijn enkel nog de voormalige grachten terug te vinden in een overigens prachtige omgeving.

Eens lagen de voormalige boerderij Elshove en de in de loop der eeuwen ontstane gemeenschap Elshof dus in de buurtschap Tongeren. Een oude buurtschap. In het jaar 956 werd in een akte voor het eerst melding gemaakt van “ons” Tongeren. In dat jaar schonk Otto I, de Grote, keizer van het Duitse rijk, acht hoeven in Tongeren aan het St. Mauritiusklooster te Magdeburg.

Over bewoning voor die tijd tasten wij in het duister. Wel laten voorwerpen, die in de jaren zeventig van de vorige eeuw zijn opgegraven, ons zien dat in de Midden Steentijd (ca. 10.000 – ca. 5.000 voor Chr.) jagers en voedselverzamelaars zich ook in onze naaste omgeving hebben opgehouden. In de kelder van de Oudheidkamer te Wijhe bevinden zich stenen speer- en pijlpunten en krabben uit die tijd. Zij zijn o.a. gevonden aan de zuidkant van de Raalterweg - tussen de Soestwetering en de Oude Wetering - en ook in het Kattenwinkelbosje ten noorden van ’t Zwervel aan de Raalterweg. En wat te denken van die stenen vuistbijl, die achter de woning Elshof 3 werd gevonden. Misschien dat bodemonderzoek aldaar nog meer sporen uit een ver verleden zal kunnen opleveren.

De eerste bewoners in Tongeren en Wechterholt zullen zijn gaan wonen op de tijdens de laatste ijstijd ontstane dekzandhoogten. Hierop bouwden zij hun boerderijen en legden zij hun akkers aan. Via de aanwezige dekzandlaagten kon het overtollige water richting IJssel worden afgevoerd.
Aanwijzingen voor de hoogten vinden we nog in boerderijnamen als Bishorst (al in 1300 vermeld), Weghorst en Kappestee (kappe = kop), maar ook in de straatnaam Leugenshorst. En de naam Hogeweg spreekt voor zich. De wegen volgden vroeger ook deze hoogten, vandaar dat o.a. Bremmelerstraat, Duisterendijk, Kappeweg en Hagenvoorde thans nog veel bochten kennen.
Voor de aanwezigheid van hoogten in het oorspronkelijke landschap beschikken we dus over de nodige aanwijzingen. Dat geldt ook voor de laagten. Zo treffen we aan de Elshofweg de veldnaam de Goorzen (Goorslanden) aan. Het woorddeel “goor” verwijst naar laag gelegen moerassig land. Ook het woorddeel “broek” geeft oorspronkelijk laag gelegen drassig land aan. Voorbeelden van broeknamen waren in Tongeren o.a. de boerderijen Smalenbroek (ca. 1450), Harinckbroick (ca. 1500) en Gansebroek (?). In Wechterholt liggen het Wechterholterbroek en het Lierderbroek (gedeeltelijk).

Toen zich langs de IJssel rivierduinen ontwikkelden en er later dijken werden aangelegd, werd de waterafvoer naar de rivier moeilijker, zo niet onmogelijk. Het is in die tijd (14e eeuw) dat in Tongeren en Wechterholt grote ontginningsactiviteiten plaatsvonden waarbij o.a. de Oude en de Nieuwe Wetering werden aangelegd. Hierdoor kon het overtollige water in noordelijke richting worden afgevoerd.
Toch zouden de buurtschappen tot ver in de 20e eeuw hinder blijven ondervinden van wateroverlast. Nog in 1951 werd in een aan de gemeente Wijhe uitgebracht rapport gemeld: “De slechte waterstaatkundige toestand in een groot gedeelte van de gemeente Wijhe kan als een belangrijk knelpunt voor de verdere ontwikkeling van de landbouw in deze gemeente worden beschouwd.” Oudere bewoners kunnen zich nog herinneren, dat zij tijdens strenge winters schaatstochten konden maken over het ijs van de vele onder water gelopen weilanden. Toen omstreeks 1970 het Waterschap Salland overging tot de herinrichting van de afwatering in Salland kwam er een einde aan de regelmatig terugkerende wateroverlast.

In deze oude buurtschap waren de mensen op elkaar aangewezen. Of het nu in de eerste helft van de 14e eeuw was bij het aanleggen van de weteringen, of omstreeks 1825 bij het aanvoeren van zand dat nodig was om de grond waarop de onderwijzerswoning gebouwd zou worden op te hogen, ze deden het samen. Zij maakten samen bittere ellende door, zoals in de jaren tachtig van de 16e eeuw, maar vierden ook gezamenlijk de bevrijdingsfeesten in 1945.

En thans? Er is in de loop der jaren veel veranderd in de buurtschap. Het “samen doen” is gebleven. Op allerlei terreinen beschikt de Elshof over vrijwilligers, die er samen wat van willen maken.

Hier woonden - en wonen nu - mensen. Samen!

Dick Wennink